ارگ بم

ارگ بم بزرگترین بنای خشتی جهان است که در شهر بم چون الماس می درخشد. همین طور این ارگ یکی از تاریخی ترین و باشکوه ترین آثار تاریخی ایران شناخته می شود و با توجه به زلزله ای که زیبایی هایش را زخمی کرده است، همچنان شکوه و عظمتش را حفظ کرده و مورد توجه افراد است.

ارگ بم، این مجموعه تاریخی عظیم بر روی صخره ای سترگ و در نزدیکی شهر بم استان کرمان ساخته شده است. در واقع مجموعه ارگ بم دژی عظیم است که در مرکز آن، ارگ قرار گرفته است. مصالحی که در ساخت آن مورد استفاده قرار گرفته است، عمدتا از خشت خام، ملات، گل رس و کاه و در مواردی بسیار نادر لاشه سنگ، آجر و تنه درخت خرماست. شاید به دلیل ساختمان عظیم ارگ که به عنوان مرتفع ترین بخش مجموعه نیز محسوب می شود، تمامی این بنای تاریخی را به ارگ بم نامگذاری کرده اند. براساس اطلاعاتی که کارشناسان میراث فرهنگی اعلام کردند، مساحت آن 180 هزار متر مربع است که دیوارهایی به ارتفاع7 متر و طول 1815 متر دور تا دور آن را در برگرفته است.

ارگ بم این بنای تاریخی، به صورت قلعه ا ی مستحکم بنا شده و با شماره ثبت 519 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. ارگ به عنوان عضوی از منظومه عظیم تاریخی است که در بین چندین بنای تاریخی دیگر قرار گرفته است. شهر تاریخی دارزین، قلعه دختر، بنای چارطاق، ساختمان کوشک و پیر علمدار از جمله عمارت های باستانی هستند که بزرگ ترین بنای خشتی جهان را در برگرفته اند. شهر دارزین با قدمتی نزدیک به دوران پیش از میلاد، در زمین های شمال غربی شهر بم امروزی ساخته شده و متاسفانه تنها یک روستای کوچک که در قسمت غربی آن وجود دارد، همچنان آباد است. قلعه دختر نیز در شمال رودخانه پشت رود (رودخانه بم)، قرار گرفته است. بنای چارطاق، ساختمان کوشک و پیر علمدار هم در جنوب آن با کوله باری از اتفاقات تاریخی و کهن، قد برافراشته و نمایشگر هویت، اصالت معماری و هنر هنرمندان ایرانی است. مسجدی که به نام حضرت رسول (ص) مشهور است، یکی دیگر از بناهای تاریخی که در شرق و نزدیکی ارگ مستقر است. هر چند برای قدمت دقیق این بناهای باشکوه ایران باستان به نتیجه ی قطعی نرسیده اند ولی با این وجود کارشناسان معماری و باستان شناسان عمارت های تاریخی، پیشینه ی آن ها را به سده های آغازین ظهور اسلام تا زمان ایلخانی نسبت داده اند.

به نظر می رسد حدود 150 سال پیش ساکنان مجموعه ارگ بم، این بنای عظیم را ترک کرده و برای زندگی، باروی شارستان (در حوزه ی شمالی و با فاصله کمی از باروی ارگ جای گرفته است)، باغ ها و نخلستان های بیرون از شهر را انتخاب کرد ه اند. مجموعه ارگ بم، شامل شهر قدیم و قلعه قریب به 20 هکتار( 200000 متر مربع ) وسعت دارد و مساحت ارگ و قلعه قریب به 6 هکتار است. بخش علیا یا همان ارگ، حکومت نشین و مرکز فرماندهی سیاسی و نظامی شهر بوده و مساکن و بناهای آن رو به جانب قلعه یا بخش علیا داشتند مشرف است. با توجه به امنیت، استحکام و عظمت بی نظیر این دژ خارق العاده، عمادالسطنه به آن لقب «قلعه خدای آفریده» داده است.

از مهم ترین نکاتی که در مورد معماری و ساخت این سازه بی بدیل خشتی وجود دارد، دو بخشی بودن آن است؛ بخش حکومتی و بخش رعیت نشین که هر بخش از ویژگی های منحصر بفردی برخوردار است. بخش حکومتی از قسمت هایی مانند دژ نظامی، عمارت چهار فصل (این عمارت مشتمل بر سه طبقه و قصر حکومتی است که تمامی دستورات و احکام شهری و توابع آن در این محل توسط حاکم وقت صورت می پذیرفت)، سربازخانه، چاه آبی به عمق 40 متر و اصطبلی که 200 راس اسب را در خود جای می دهد، ساخته شده است. بخش رعیت نشین نیز که در اطراف بخش حکومتی قرار دارد، شامل ورودی اصلی شهر، عمارت های عمومی مانند مدرسه و مکان هایی برای ورزش ساکنین، بازار که به مسیر اصلی ورودی شهر به دژ منتهی شده و حدود 400 خانه است. در بین خانه های موجود در این بخش، سه سبک در ساخت آن ها وجود دارد که در نوع خود جالب توجه است. خانه هایی کوچک که تنها از دو تا سه اتاق برخوردار هستند و به نظر می رسد برای قشر فقیر در نظر گرفته شده است. خانه هایی با وسعتی بزرگ تر و تعداد اتاق هایی بیشتر که شامل سه الی چهار اتاق می شود که این نوع خانه ها برای قشر متوسط ساخته شده است و اما عمارت هایی مجلل با تعداد اتاق هایی بیشتر که احتمالا به دلیل فصول مختلف سال، در قسمت های مختلف ساخته شده اند. این ساختمان ها به همراه حیاطی بزرگ و طویله ای که برای استقرار حیوانات ایجاد می شدند، سومین سبک از خانه های واقع در بخش رعیت نشین ارگ تاریخی بم، به شمار می آیند. البته تعداد کمی از این خانه ها در مجموعه ارگ بم وجود دارد که می توان به خانه سیستانی ها و خانه یهودیان اشاره کرد. همچنین 67 برج در سطح شهر باستانی بم به صورت پراکنده ساخته شده است. ارگ در مرکز شهر نظامی قرار گرفته است؛ درست در جایی که به جهت امنیتی از عالی ترین نقطه دیدبانی برخوردار است. همه ساختمان های موجود در این آثار باستانی، از آجرهایی که با خاک رس کوره ندیده (پخته نشده) که به خشت معروف است، ساخته شده و همین امر یکی از دلایل معروفیت ارگ باستانی بم است که به بزرگ ترین سازه ی خشتی و گلی جهان شناخته می شود.

درون دژ بادگیرهایی ساخته شده است که آن ها را برای هدایت باد به داخل ساختمان های داخل ارگ، مورد استفاده قرار می دادند. البته هنگام گرمای زیاد فصل تابستان، برای خنک تر شدن خانه ها، از حوضچه های آبی در مسیر باد استفاده می شد که این کار، گرد و خاک را نیز از بین می برد. جالب است بدانید که هر بادگیر با توجه به وسعت بناها و خانه های مستقر در ارگ بم، انتخاب و مورد استفاده قرار می گرفت مثلا برای عمارت های کوچک تر از بادگیرهای تک سازه ای و برای بناهای بزرگ تر و ساختمان هایی که از اهمیت بیشتری نسبت به سایر بناها برخوردار بودند، از بادگیرهای چهارسازه ای استفاده می کردند. این کار باعث می شد تا بتوانند باد را از جهات مختلف به داخل خانه ها هدایت کنند. در دوران اسلامی در ارگ بم دو مسجد با نام های مسجد جامع و مسجد حضرت محمد (ص) و حسینیه که شامل یک صحن، یک ایوان دو طبقه که دقیقا قرینه یکدیگر هستند و چند اتاق ساخته شده است. سه منبر که از خشت ساخته شده نیز درون حسینه تعبیه شده است. یکی دیگر از نکات جالبی که در مورد معماری مجموعه ارگ بم می توان بیان کرد، حضور یک ورودی برای داخل شدن به ارگ است که با توجه به طاق ورودی آن، می توان سبک ساخت آن را به دوران ساسانی نسبت داد.